Сонгуулийн байгууллагын үйл ажиллагааны мониторинг

Илтгэгч сонгуулийн байгууллагын үйл ажиллагааг олон улсад ямар стандарт шалгуураар хэрхэн хянадаг талаар дэлгэрэнгүй тайлбарласан байна.

“Ардчилсан сонгууль: Иргэний нийгмийн хяналт” олон улсын бага хуралд Праг дахь Шилжин суурьшигчдын эрхийг хамгаалах олон улсын байгууллагын мэргэжилтэн Хана Крупанскийн таввсан илтгэл 

Сонгуулийн байгууллага (СБ)

• Ардчилсан сонгуулийн үйл явцын үндсэн хэсэг
• Үүрэг: Сонгуулийн үйл явцыг бүхэлд нь удирдан зохион байгуулж хяналт тавих
• СБ буюу сонгуулийг удирдан зохион байгуулах системийн тогтсон стандарт загвар гэж БАЙХГҮЙ
• Ердийн бүтэц:
  -    Сонгуулийн комисс
  -    Доод түвшний хяналтын байгууллагууд
  -    Гүйцэтгэх нарийн бичгийн газар

СУБ-ын баримтлах үндсэн зарчмууд

• Бие даасан байдал
• Хараат бус байдал
• Ил тод байдал
• Хариуцлагатай байдалҮр нөлөөтэй байдал
• Мэргэжлийн байдал
• Хуулийн өмнө тэгш байх

IEC хамгаалалтын бүтэц
Зөрчилдөөнтэй байдал: бие даасан байдал ба засгийн газрын нөлөө

Бие даасан байдлыг хамгаалах хэлбэрүүд:

• Бие даасан байдлын хууль эрх зүйн баталгаа
• Төсвийн бие даасан байдал
• Томилох байгууллага
• Томилолтын хугацаа

Практикт яаж хэрэгжүүлэх вэ:

• Дараахь ажил хариуцсан тусгай ажиглагч (нар) нэр дэвшүүлэх
  Үүнд:
  -    Маш сайн харилцаа, холбоо тогтоож ажиллах = албан тушаалтнуудтай үр дүнтэй хамтран ажиллахад чухал
  -    СК-ийн үйл ажиллагааны талаар гүнзгий мэдлэг олж авах
• Ажиглагч (нар) нь дараахь мэдлэг чадвартай байх ёстой:
  -    Сонгуулийн хуулийн (мөн болж өгвөл төрийн удирдлагын) талаар сайн мэдлэгтэй байх;
  -    Харилцааны ур чадвар сайтай байх

СК-оос томилогдсон ажиглагчийн буюу ажиглагч нарын үүрэг:

• Хууль тогтоомжийн хэрэгжилт, СК-оос СУБ-ын зарчмуудыг баримталж байгаа байдалд хяналт тавих
  -     Бүс нутгийн түвшний ажиглагч нарын тогтоосон асуудал, санаа зовж буй зүйлсэд СК-ийн анхаарлыг хандуулах, тодруулга хүсэх (албан бусаар)
• Дараахь асуудлаар мэдээлэл цуглуулах:
  -     Сүүлийн үеийн үйл явдал (түүний дотор сонгуулийн өдөр ажиглагч нарыг томилж ажиллуулах, зохион байгуулахтай холбоотой үйл явдлууд)
  -     Хэвийн бус тохиолдлууд ба зөрчлүүд
  -     Тодорхойгүй заалт, дүрэм, ажиллагаанууд гэх мэт.
• СК-т байгаа сонгуультай холбоотой баримт бичгүүдийг олж авах
• Хяналтын байгууллагаас дүн шинжилгээ хийх, үнэлэлт өгөх зорилгоор СК-оос гаргасан бүх зохицуулалт, шийдвэрүүдийг цуглуулж авах.

СБ-ын үнэлгээнд орж болох зүйлс:

• БҮТЦИЙН ТАЛЫН АСУУДЛУУД:
  -     Ерөнхийдөө сонгуулийн хуулинд нийцсэн байдал;
  -     Төр засаг болон улс төрийн намаас бие даасан байдлын түвшин;
  -     Сонгуулийн үйл ажиллагааны төвийг сахисан, хараат бус байдал;
  -     Сонгуулийн удирдлагын ил тод байдал;
  -     Улс төрийн намууд, иргэний нийгмийн байгууллагуудаас сонгууль удирдан зохион байгуулагчдад хандах боломж;
  -     Дотоод дэг журам;
  -     Төвлөрлийг задалсан түвшин ба доод түвшний зохицуулалтууд;
  -     Тухайн улсад сонгууль явуулсан өмнөх түүх ба сайжруулалтууд;

БҮТЦИЙН ТАЛЫН АСУУДЛУУД
Анхаарах асуудлууд:
СК буюу СУБ

• Сонгуульд оролцогч сонирхогч талуудын итгэлийг өргөнөөр хүлээж байна уу?
• СК буюу СБ хуулийг бүрэн сахиж, түүний дотор хуулинд заасан хугацааг мөрдөж, дүрэм журмын дагуу ажиллаж байна уу?
• Ямар нэг улс төрийн дарамт шахалт, бие даасан, хараат бус байдал алдагдах явдал, хөндлөнгийн саад тотгор, эсвэл айлган сүрдүүлэлт гарч байна уу?
• СК-ийн гишүүдийг яаж сонгож томилдог вэ?
• Шийдвэрийг хэрхэн гаргадаг вэ, СК-ийн бүрэлдэхүүн шийдвэр гаргалтад нөлөөлж байна уу?
• СК бүх түвшинд ил тод, бүхнийг хамруулсан байдлар ажиллаж байна уу? Өөрөөр хэлбэл, үйл ажиллагаандаа итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид, ажиглагчид, хэвлэл мэдээллийнхэн оролцох боломж олгож байна уу?
• Олон нийтэд зориулсан уулзалтуудыг хангалттай зарлаж мэдэгдсэн үү? Шийдвэрийг хугацаанд нь бүрэн нийтэлсэн үү?
• Сүүлийн сонгуулийн явцад ямар нэг санал зөвлөмж гаргасан уу? Тэдгээртэй холбоотой дагалдах арга хэмжээ авсан уу?

БҮТЦИЙН ТАЛЫН АСУУДЛУУД
Анхаарах асуудлууд:
Тохиолдож болшгүй зүйлс:

• Томоохон сонирхогч талууд СУБ-д суудалтай болоход бэрхшээл учирч байсан;
• Сонгуулийн комиссийн бүрэлдэхүүнд цаг тулган өөрчлөлт хийсэн, эсвэл гишүүдийг үндэслэлгүйгээр огцруулсан;
• Сонгуулийн комиссууд ба сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх үүрэгтэй орон нутгийн ажилтнуудын хоорондын үйл ажиллагааг уялдуулах зохицуулалт дутагдсан.

СБ-ын үнэлгээнд орж болох зүйлс:

• Үйл ажиллагааны техникийн шинжтэй асуудлууд:
  -    Санхүүгийн нөөц;
  -    Сонгуулийн төсвийн зардлын хувьд үр нөлөөтэй байдал;
  -    Хүний нөөц;
  -    Сонгууль удирдан зохион байгуулагчдын сургалтад хамрагдалтын түвшин;
  -    Сонгуулийн удирдлага дахь шинэ технологийн үүрэг.

ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТЕХНИКИЙН ШИНЖТЭЙ АСУУДЛУУД
Анхаарах асуудлууд:

• СК-д санхүүгийн болон бусад нөөц хангалттай байна уу? Өөрөөр хэлбэл, төсөв, ажилтнуудаа өөрөө хянаж байсан уу?
• СК бүх урьдчилан харагдах хэрэгцээ шаардлагаа, түүний дотор шаардлагатай боловсон хүчний томилгоог хангалттай хугацаанд үр нөлөөтэй төлөвлөж байна уу?
• Сонгуулийн болон санал хураах байрны ажилтанг хэрхэн сонгож томилдог вэ?
• Дэг журмын талаарх зааврууд бүх ажилтнуудад ойлгомжтой, хүртээмжтэй байна уу?
• Санал хураах байрны ажилтанг хугацаанд нь томилж, хангалттай сургалтад хамруулдаг уу?
• Доод шатны хэсгүүд дэх СК-ийн удирдлага зохион байгуулалт хэрхэн явагддаг вэ?
• Сонгуулийн болон санал хураах байрны ажилтанг хангалттай, үр нөлөөтэй, цагаа олж сургалтад хамруулсан уу?
• СУБ-ын төсөв, зарцуулалтын тухай мэдээлэл нийтэд хүртээмжтэй ил тод байна уу?
• Сонгуулийн үйл ажиллагаанд шинэ технологи ашигласан уу, тийм бол боловсон хүчнийг хангалттай сургаж,ашиглах чадвартай болгосон уу?...

Бусад анхаарах асуудлууд:

• Бүртгэлийн явцад сонгуульд оролцогчдод адил тэгш хандах байдал;
• Сонгогчдын жагсаалт гаргах зэрэгт төрийн бусад байгууллагатай хамран ажилласан байдал;
• Сонгогчдын мэдээлэл материал, төрийн албаны зар сурталчилгаа хангалттай байдал;
• Санал хураах ажлын зохион байгуулалт;
• Үйл ажиллагааны шударга байдал, сонгуулийн материалын аюулгүй байдлыг хангах зохицуулалтууд;
• “Тусгай санал хураалт”-ын зохицуулалтууд (гэрээсээ, шоронгоос, гадаадаас, цэргийн ангиас санал өгөх гэх мэт);
• Гомдол гаргах, маргаан таслах үйл явц;
• Үр дүнг нэгтгэж хүснэгтлэх ажиллагаа.