Сонгуулийн сурталчилгааны оршил

Сонгуулийн сурталчилгааны оршил 2012 оны 6 сарын 5 Энэ өдрүүдэд 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгаа хууль ёсоор эхэлж байгаа ч хуулиас өмнө олон сар үргэлжлээд одоо зөвхөн төгсгөлийн шатандаа орсон хэрэг юм. Дахиж нэр дэвшсэн УИХ-ын гишүүдийн хувьд дөрвөн жил тасраагүй, жил тутам тэрбумаар, энэ онд бүр гурван тэрбум төгрөгөөр баталгаажуулсан сурталчилгаа байлаа. Өрсөлдөгчид нь үлдсэн гуравхан долоо хоногт хичнээн ч чардайгаад найдвар тун бага. Хэрвээ одоогийн гишүүд дахин сонгогдож чадахгүй бол ёстой “хохь нь”.

“Нам, эвсэл, нэр дэвшигч нь сонгуулийн сурталчилгаагаа … нэр дэвшигч бүртгүүлж, үнэмлэх авсан өдрөөс эхлүүлнэ” гэж хуулинд заасан. Гэхдээ тэд хэвлэл мэдээлэлтэй хавсайдаад хэдэн сар дураараа нэг дургилаа.

Юуны өмнө арилжааны телевизүүдэд ямар нэгэн зохицуулалт байтугай ёс зүйн хэм хэмжээ үгүй тул шүүмжлээд ч нэмэргүй. Өөрийгөө хамгийн анхны ардчилсан, чөлөөт, шударга хэмээн сагсуурч ханадаггүй, иймээс жаахан эх захтай байж болзошгүй “25-р суваг” телевизийг ажиглахад ялгаа алга. Улсын Их Хурлын хэсэг гишүүд Пүрэв гаригийн оргил цагаар цэцэрхэж суудаг “Дуусдаггүй яриа” (хамгийн сүүлчийн дугаарт нийслэлийн хот төлөвлөлт, барилгажилтын асуудлаар УИХ-ын гишүүн З.Алтай хөтөлж, Н.Батбаяр, Д.Зоригт, Л.Гантөмөр, Сангийн дэд сайд Ч.Ганхуяг, нийслэлийн Засаг дарга Г.Мөнхбаяр нарын зургаан нэр дэвшигч оролцов) багадаад Ардын намынхан үүнийг тусдаа хийдэг “Залуус-Цаг үе” нэвтрүүлэг дөрөвдүгээр сараас нэмэгдсэн нь телевизийн хөтлөгчийн дүрд хувирсан МАН-ын нарийн бичгийн дарга Я.Содбаатарын хөтөлж буй цаг хорин минутийн яриа юм. 5-р сарын 12-ны дугаарт “Зам – хөгжлийн гарц” сэдвээр нийслэлийн Засаг даргын орлогч Ц.Мөнхбаатар, Ерөнхий сайдын зөвлөх Н.Лхагважав, нийслэлийн автозамын газрын дарга Д.Од нар оролцов. Сүүлчийнхээс бусад нь нэр дэвшихийг санаархагчид. 5-р сарын 19-ны дугаарт “Хүний төлөө нийгмийн бодлого”-оор УИХ-ын гишүүн Д.Очирбат, НХХ-ийн дэд сайд Н.Номтойбаяр, бас Ерөнхий сайдын зөвлөх Н.Лхагважав, 5-р сарын 26-ны дугаарт дахиад Ерөнхий сайдын зөвлөх Н.Лхагважав, “Өгөөж” ХХК-ий захирал С.Түмэнгэрэл, Ерөнхий сайдын зөвлөх С.Амарсанаа, Гадаад хэргийн дэд сайд Х.Тэнгэр дөрөв нар тухалж харагдсан. Энэ нэвтрүүлгийг маргааш нь 25-р сувгаас гадна тэр Я.Содбаатарын хувийн “Шинэ дэлхий” телевизээр давтдаг гэсэн. Харин 6-р сарын 2-ны дугаарт “МАН-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийн анализ” сэдвээр УИХ-ын гишүүн Н.Энхболд, Д.Лүндээжанцан, Ө.Энхтүвшин, Ж.Энхбаяр, БОАЖ-ийн сайд Д.Цогтбаатар нарын өргөн бүрэлдэхүүн оролцоод зогсохгүй хөтлөгчөөс ирэх долоо хоногт энэ цагтаа эргэн уулзахын ерөөл тавьж төгсгөлөө. Сонгуулийн сурталчилгаа эхэлсэн зогсохгүй нь.

Бямба гаригт “Миний муусайн найз нар” нэвтрүүлгээр УИХ-ын сонгуульд ИЗНН-аас нэр дэвшигч, Хэнтий аймгийн Засаг дарга асан С.Жаргалыг намын зүтгэлтнүүд нь эргүүлж тойруулан магтаж өглөө. Бүтэн цаг 40 минут үргэлжлэв. Бас хөтөлбөрт бичигдсэнээр, 18-19 цагийн хооронд тус телевизийн эзэн.З.Алтайн “Үүргэвчтэй аялал”-ын “Шинэ Зеланд-2″ дугаар гарчээ. Ингээд энэ өдөр “Олон нийтийн радио, телевизээс бусад радио, телевизээр сурталчилгааны нэвтрүүлгийг төлбөртэй нэвтрүүлж болох бөгөөд сурталчилгааны төлбөртэй нэвтрүүлгийн нийт хугацаа нь хоногт хоёр цагаас илүүгүй байна” гэсэн заалтыг дээр дурдсан гурван бүхэл нэвтрүүлгээр авч үзэхэд элбэг хоёр дахин хэтрэхээр байна. Урьд оройн сурталчилгаануудыг өглөө нь давтсаныг тооцвол бараг дөрөв дахин!

Дөрөвдүгээр сараас МАН-ын дөрвөн жилийн амжилтыг ухуулсан “Хөгжлийн хуудас” цувралыг үдэш болгон үзүүлсэн бол тавдугаар сараас ”Танайд хоноё”-ийн Алтантүрүүг дахин орлосон Ганзориг гудамжинд гараад хэн нэгнийг зогсооход дандаа нэр дэвшигчид таараллаж АН-аас нэр дэвшигч Б.Болорыг Гадаад харилцааны дэд сайд байхад нь хоносон бичлэг үзүүлж, ИЗНН-аас нэр дэвшигч Б.Хүдэр-Янгийнд хонож, УИХ-ын гишүүн Ж.Батсуурийн хамт вагонд сууж Сайншанд ороод  ирсэн бол, арай өмнөх нэг дугаарт Батлан хамгаалахын сайд Ж.Энхбаярын хамт Таван толгойн сургалтын төвд шөнийг өнгөрөөжээ.  Өдөр тутмын “Хэн юу хэлэв?”-ээс эхлээд “Гарц”, “Оддын ээж”, “Би” хүртэл сонгуулийн горимд бүрэн шилжсэн байна.

“25-р суваг” хэдийгээр хувийн телевиз, хэнийг оруулж гаргах тэдний дур зорго мэт боловч нэвтрүүлгээ орон даяар цацдаг  радио долгионы давтамж нь хуулинд зааснаар Оюутолгой, Тавантолгойн адил төрийн өмч, түүнээс нэгээхэн зурвасыг тусгай зөвшөөрлийн дагуу эзэмшдэг болохоор жаахан хамжааргатай баймаарсан. Харин Сонгуулийн тухай хуулийг огт зөрчих ёсгүй.

Ганц найдвар бол МҮОНРТ. Гэтэл сонгууль хэмээх наадмын өнгийг тодорхойлдог урьдчилсан сурталчилгаа хэмээх сунгаанаас харахад … хэрэг алга. Захиралд нь тойрог олдоогүй ч АН-ын жагсаалтаар нэр дэвшсэн, харин Ерөнхий захиралд тойрог байтугай нам олдоогүй учраас чадаагүй тухай итгэмээргүй сонин сонсдохоос гадна энгийн үед ч хуулиар тас хориотой далд, тодруулбал сонгуулийн далд сурталчилгаа тасарсангүй.

Олон нийтийн телевизийн хамгийн том ярилцлага – “Цаг үе, үзэл бодол”-оор нэр дэвшигчид ээлжилсээр. “Хариулахгүй ч байж болно” бүр хавтгайрсан. Долоо хоногт ганц хуваарьтай байсан бол дөрөвдүгээр сарын дундаас хоёр дахин олширч УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн, ЭБЭХ-ний дэд сайд Ц.Гарамжав, Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Б.Мөнхбаатар, Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд В.Удвал, УИХ-ын дэд дарга Г.Батхүү, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд асан Г.Шийлэгдамба, УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхорол, УИХ-ын гишүүн, Гадаад харилцааны сайд Г.Занданшатар, нийслэлийн Баянгол дүүргийн Засаг дарга Л.Амгалан, бас өөр хэдэн  эрхмийг оролцуулж амжлаа. Зөвхөн нэр дэвшигчид. Мэдээж ярилцлага тус бүрийг маргааш нь давтсан. Харин нэг удаа “Яруу найрагч Б.Ариунсан оролцоно” хэмээн хөтөлбөртөө зарлуулсан нь ЭБЭХ-ний дэд сайд асан, АН-аас Говь-Алтайд нэр дэвшигч болж таарав. Ийнхүү гавъяат сэтгүүлч маань наадмын өдөр Хүй долоон худагт барааны морьдын тоосыг биш, өмнөө суугаа нэр дэвшигчийн нүдийг хараад хамрын самсаа нь шархирдаг болсон мэт “… Таныг нэр дэвшсэнд би үнэхээр баярлаж байна… Та нар л төрд гарах ёстой… Ёстой гоё … Яасан сайхан юм бэ…” маягийн асуулт гэхээсээ илүү нялуурсан магтаалыг хаваржин урсгалаа.

“Та хариулахгүй ч байж болно” нэвтрүүлэг МҮОНТ-ийн дэвжээнээс хальж MCS группийн тэргүүн дэд захирал Л.Энх-Амгалангийн оролцсон дугаар тэр чигээрээ TV9 телевизээр гарах нь тэр. Бас нэг дугаартаа “Сод Монгол” группийн ерөнхийлөгч Ц.Анандбазарыг оролцуулсныхаа араас “Нутаг минь” нэртэй сэтгүүлчийн тэмдэглэл үзүүлэв. “Би монголоороо гоёдог” брэнд шүлгээрээ эхэлж өөрийн төрсөн нутаг – Дорноговь аймгийн Зүүн баянд газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй талаар ярьж, одоо түүхийгээр нь вагон вагоноор урагшаа зөөж байгаад баахан шогширсны эцэст тийм үйлдвэр байгуулах Ц.Анандбазарын нэрийг хэллээ. Тайлбар хэрэггүй биз. Төгсгөлд нь энэ сэдвээр олон олон цуврал хийнэ гэж амалсан. Даанч Ц.Анандбазар нь хоригдчихлоо. Нэвтрүүлэг үргэлжлэх үү?

x    x    x

Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль хатуу чанд болсон гэдэг. 35.24-д нам, эвсэл, нэр дэвшигч нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулах тохиолдолд өөрийн бэлтгэсэн болон захиалсан нийтлэл, нэвтрүүлгийн үнэн зөв, бодитой байдлыг хариуцна, 35.25-д хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь өөрийн бэлтгэсэн болон бусдын захиалгаар бэлтгэн нийтэлж, нэвтрүүлсэн сонгуулийн сурталчилгаатай холбогдсон нийтлэл, нэвтрүүлгийн үнэн зөв, бодитой байдлыг хариуцахаар зааглаж (хариуцлага нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг гучаас тавь дахин нэмэгдүүлж торгох) буух эзэнтэй, буцах хаягтай болгож байгаад бусдыг гүтгэн доромжлох, хуурамч мэдээлэл тараасан бол хэдэн саяар торгох заалтаар гүйцээсэн юм.

Бултах газар үгүй! Одоо хэвлэл мэдээллийн шүүмжлэл болгон гүтгэлэг нэрээр тас цавчуулах эрсдэлтэй. Үүний оронд магтаж сурталчлаад явбал аюулгүй хэрнээ ашигтай! Тэртээ тэргүй монголын хэвлэл мэдээллийн төгс чаддаг нь магтаал, оргил нь нэр сонгуулийн магтаал. Гишүүн, сайд, дарга байсан нэр дэвшигчийг төрд зүтгэж яваа гэж магтахаас эхлэнэ. Сөрөг хүчин мөртлөө дөрвөн жил шахам нэг хөнжилд хэвтсэн бол ард түмнийхээ төлөө яахаас ч буцахгүй болж таарна. Огцорч өгдөггүй нөхрийг төрийн төлөө төрсөн, чадаагүй байсан ч гүйцээх шаардлагатай гэнэ. Бондойсон залуу нэр дэвшигч бол шинэ эрч хүч, харин эмэгтэй бол УИХ-ын танхимыг нинжин сэтгэлээр дүүргэхээс гадна авлига авахгүй. Даргын хүүхэд бол удам сайтай, сэхээтэн, биш бол амьдралын хатуу хүтүүг мэднэ. Баян бол гэдсээ, гэрээ засчихсан, харин ядуу бол ном-ы–ы-ын буюу ухаантай. Элдэв муухайд нэр холбогдсон, шоронгоос гарсан ч хамаагүй – алдаж онож явсан эр хүн. Морь уядаг бол эрийн хийморь, харин уядаггүй бол амьтан зовоодоггүй. Олон хэл мэддэг бол өндөр боловсролтой, ганцтай бол жинхэнэ монгол … Сэтгүүлчид зөвхөн яриа эхлүүлж, “сүүлийн хэдэн минутийг танд үлдээх”-ээс хэтрэхээ больж, сүүлдээ нэвтрүүлгээ нэр дэвшигчид өөрсдөө хөтөлдөг болж байна.

Сурталчилгаа албан ёсоор эхэлмэгц мэдээ, сурвалжлага, дуу хөгжим, найр наадам хүртэл хүртэл сурталчилгаа болж хувирдаг. Гудамжаар явахад (сурталчилгааны самбаруудыг эс тооцвол) нэр дэвшигчид харагдахгүй мөртлөө зурагт үзэж сонин уншихлаар Монголд зөвхөн тэд ажил хийж, хурал хийлгэж, барилга барьж, зам тавьж, бас хоол идэж, гадуур зугаалж, хөдөө гадаа явж, ингэхдээ бороог хүртэл оруулж (голдуу дагуулж очно) харагддаг. Энэ бүхнийг яах ч аргагүй. Харилцаа, холбооны зохицуулах хорооноос баталсан “Олон нийтийн радио, телевизээс бусад телевиз, радиогоор сонгуулийн сурталчилгаа нэвтрүүлэх журам”-д 3.4. Сонгуулийн үйл явдлын тухай мэдээ, сурвалжлага, сонгогчдын боловсролд зориулсан мэдээ … мэдээллийг сонгуулийн сурталчилгааны нэвтрүүлэгт хамааруулахгүй” тухай заалтыг бий.

Тэгвэл 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгаа дан яриа, магтаал хоёроор дүүрэх үү? Нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн сайн муу, алдаа оноог хэвлэл мэдээллээр ярьж болох уу? Найдлага бий. Дээрх журмын 3.3-т “Телевиз, радио нь иргэдийг үнэн зөв, бодитой, тэнцвэртэй мэдээллээр хангах зорилгоор тухайн телевиз, радиогийн редакцийн зүгээс бэлтгэн нэвтрүүлсэн нам, эвсэл, нэр дэвшигч, тэдний төлөөллийг оролцуулсан хэлэлцүүлэг, сонгуульд өрсөлдөгчдийн хооронд явуулах мэтгэлцээн зэрэг нэвтрүүлгүүдэд нам, эвсэл, нэр дэвшигч, тэдний төлөөллийг оролцуулахдаа оролцогч бүрт адил тэгш боломж олгоно” гэж заажээ. Сувгаа, цагаа, нэвтрүүлгээ лангуун дээр тавьсан мэт зарж суухын завсар зайгаар ийм хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн зохиож яагаад болохгүй гэж? Зөвхөн Улаанбаатараас эфирийн 16 телевиз, кабелийн бүр олон суваг нам, нэр дэвшигч тус бүрийг ганц нэгээр, хоёр гурваар, нам эвслээр цуглуулж тал талаас төлөөлөл оролцуулж, бас хөндлөнгөөс дүгнүүлж ярилцахыгзөвшөөрсөн байна. Телевиз, сувгууд хамтарсан ч болно. Гэхдээ хэдэн телевизийн сэтгүүлчдийг захиалсан “Ерөнхий сайд ба сэтгүүлч”, “Сайд ба сэтгүүлч”, “Засаг дарга ба сэтгүүлч” шиг бөөндсөн сурталчилгааг хэлээгүй.

Ирэх сонгуулийн сурталчилгаа гуравхан долоо хоног үргэлжилнэ. Эхлэнгүүтээ дуусна. Сая, тэрбумын захиалга цутгаж байхад телевизүүд нам, нэр дэвшигчдийн хойноос хөөцөлдөн цуглуулж явах сөхөөгүй байх биз. Нэг тал нь татгалзвал, эсвэл ирэхгүй бол өрөөсгөл, улмаар гүтгэлэг болж хувирна. Ингээд нэр дэвшигчдийг шүүмжилж хэлэлцэх, бас муу муухайг нь илчлэх ганц арга бас л төлбөртэй буюу захиалгат нэвтрүүлгүүд болно. Энэ удаад захиалагчийн нэрийг тодорхой харагдахуйцаар бичиж нэвтрүүлэхийг шаардсан заалт орсон учраас телевизүүд зүрхлэх үү? Гэхдээ манайд хууль хэрэгжихгүй гэж "сайхан" юм байдаг.

Нийтлэлч Цэрэнжав